ΒΕΛΑΝΙΔΟΔΑΣΟΣ
Το Βελανιδοδάσος Ξηρομέρου καταλαμβάνει συνολική έκταση 130.000 στρεμμάτων περίπου και είναι το μεγαλύτερο σε έκταση στην περιοχή των Βαλκανίων. Βρίσκεται στην δυτική πλευρά του νομού Αιτωλοακαρνανίας και εκτείνεται από την παραλιακή περιοχή των όρμων Αστακού και Πλατυγιαλίου μέχρι τον ποταμό Αχελώο στα ανατολικά και στη λίμνη Οζερό στα βορειοανατολικά. Πρόκειται για ένα δημόσιας ιδιοκτησίας δάσος μέσα στο οποίο υπάρχουν και ιδιωτικές εκτάσεις, κυρίως καλλιέργειες και βοσκότοποι
Μέσα στα όρια του Δήμου Αστακού σώζεται αυτό το μοναδικό μνημείο της φύσης. Οι αναφορές για το όμορφο αυτό δάσος αρχίζουν από την εποχή του Ομήρου.
Το τεράστιο βελανιδοδάσος είναι έκτασης 60.000 στρ., είναι μοναδικό στο είδος του στην Ευρώπη και το μεγαλύτερο των Βαλκανίων. Αποτελεί ένα παράδεισο βιοποικιλότητας με ιδιαίτερο φυσικό κάλλος και ιδιαίτερης αξίας και σπανιότητας χλωρίδα και πανίδα. Βρίσκεται πολύ κοντά και σε άμεση αλληλεπίδραση με τους γειτονικούς βιοτόπους του Αμβρακικού, του Δέλτα του Αχελώου, της λίμνης Οζερός, κ.α. Το ξύλο της βελανιδιάς για αιώνες τροφοδοτούσε τα καρνάγια της Ευρώπης, ενώ το βελανίδι χρησιμοποιούνταν στη βυρσοδεψία και στη βαφική. Η εντατική εκμετάλλευση των προηγούμενων χρόνων αλλοίωσε τη μορφή και την έκτασή του και σήμερα είναι εντελώς αφημένο στην τύχη του.
Η λήψη αναγκαίων μέτρων είναι σήμερα επιτακτική για να συνεχίσει να υπάρχει αυτός ο επίγειος παράδεισος που θα μπορούσε να ενισχύσει σημαντικά το εισόδημα των κατοίκων από τον αγροτοτουρισμό, αλλά και προωθώντας τις οικολογικές βαφές και την οικολογική βυρσοδεψία. Σημαντική δραστηριότητα για την προστασία και την ανάδειξή του έχει αναπτύξει τα τελευταία χρόνια ο νέος, δραστήριος και πολλά υποσχόμενος Σύλλογος Φίλων της Βελανιδιάς και Περιβάλλοντος «η Αμαδρυάδα».
Ένα σπάνιο δάσος γίνεται καυσόξυλα!
Tης Κατερίνας Πλασσαρα
Φωτογραφίες: Β. Μυλωνάς, Β. Λέκκας, Απ. Τζογανης
Η αδιαφορία και η άγνοια απειλούν ένα σπουδαίο οικοσύστημα: το μεγαλύτερο βελανιδόδασος των Βαλκανίων, στο Ξηρόμερο της Αιτωλοακαρνανίας. Κι όμως, υπάρχουν πολλές προτάσεις αξιοποίησής του από κατοίκους και φορείς της περιοχής
Επισκέφθηκα για πρώτη φορά το βελανιδόδασος του Ξηρομέρου πριν από περίπου ένα χρόνο. Το μεγαλύτερο βελανιδόδασος των Βαλκανίων, εκτείνεται σε ακτίνα 140.000 στρεμμάτων. Παλαιότερα η δομή του ήταν πυκνότερη. Σήμερα έχουν δημιουργηθεί πολλά ξέφωτα. Στα όρια του δάσους αλλά και μέσα σε αυτό βρίσκονται πολλά χωριά. Ακολουθώντας το πρόγραμμα ξενάγησης που μας είχε ετοιμάσει ο σύλλογος «Παιώνια», το αγροτικό αυτοκίνητο πέρασε δίπλα από τη λίμνη Οζερό, ανάμεσα σε διάσπαρτα αγροτικά σπίτια, ρυάκια και μικρά κοπάδια προβάτων. Ύστερα από λίγο, μπαίνοντας στον ορεινό όγκο, πρωτοσυναντήσαμε μεγαλόπρεπες βελανιδιές. Τεράστιες και απομακρυσμένες η μία από την άλλη, σου έδιναν μια εντύπωση μοναξιάς και θλίψης σαν να αναπολούσαν παλιά μεγαλεία. Στην κορυφή μάς περίμενε ο Αποστόλης Τζογάνης, πρόεδρος και ψυχή του συλλόγου «Παιώνια», ένας από τους -όχι λίγους- κατοίκους της περιοχής που έχουν βάλει «σκοπό ζωής» τη διάσωση του δάσους. Κάτω, όσο φτάνει το μάτι, η Αιτωλοακαρνανία με τις οκτώ λίμνες και τα τρία ποτάμια. Στο βάθος, οι κορυφές των βουνών. Κι από τη μια άκρη στην άλλη, ο αρχαίος θεός Αχελώος, να σχίζει το τοπίο όπως ασημένιο φίδι. Ένα τοπίο που σύμφωνα με τις προβλέψεις των αναπτυξιακών σχεδίων, κινδυνεύει να διαταραχθεί ανεπανόρθωτα.
Το είδος που κυριαρχεί είναι η ήμερη βελανιδιά (quercus ithaburensis subsp. macrolepis),η οποία βρίσκεται μόνο στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά υπάρχουν και χνοώδεις, μακεδονικές και ποδικοσφόρες δρύες. Στο σπουδαίο οικοσύστημα στο Ξηρόμερο βρίσκουν καταφύγιο επίσης ωραία και σπάνια είδη πανίδας και χλωρίδας, όπως το χρυσόξυλο, τα λουλούδια παιώνια και ασφόδελος, οι άγριες ορχιδέες, τα μανιτάρια κ.ά. Ακόμα, ένα πλήθος από έντομα, ερπετά, αμφίβια. Πουλιά όπως δρυοκολάπτες, πετροπέρδικες, στραβολαίμηδες, κίσσες, πουλιά υδρόβια και σπάνια αρπακτικά, όρνεα, φιδαετοί, σφηκιάρηδες, γερακίνες κ.ά. Δεν λείπουν βέβαια και τα θηλαστικά. Τα αγριογούρουνα, πολυπληθή άλλοτε, σήμερα σχεδόν έχουν εξαφανιστεί.
Από τις Αμαδρυάδες στον Όμηρο
Η ιστορία του, που χάνεται στα βάθη των αιώνων, είναι εντυπωσιακή. Η Μυθολογία μιλάει για τις νύμφες’ Αμαδρυάδες, που γεννιούνταν μαζί με τις βελανιδιές και η κάθε μία ζούσε όσο και το δέντρο της. Ομορφες, γελαστές, χαρούμενες, περνούσαν τον καιρό τους παίζοντας και τραγουδώντας, όταν ο άνεμος θρόιζε στα φύλλα του δέντρου, όταν το πότιζε το νερό της βροχής. Όταν όμως ο ξυλοκόπος έκοβε μια βελανιδιά, η Αμαδρυάδα, που θα πέθαινε μαζί της, θρηνούσε με τον πιο σπαρακτικό θρήνο που είχε ακουστεί ποτέ.
Ο Όμηρος καταγράφει ότι ο Εύμαιος, ο βοσκός του Οδυσσέα, περνούσε τα κοπάδια των χοίρων «απέναντι» για να βοσκήσουν στο βελανιδόδασος, αφού το βελανίδι ήταν πάντα εξαιρετική ζωοτροφή.
Λείψανα από αρχαία τείχη, ερειπωμένα βυζαντινά εκκλησάκια που βρίσκουμε μέσα στο δάσος ή στις παρυφές του, μαρτυρούν ότι στους αιώνες που πέρασαν, ο τόπος έσφυζε από ζωή. Κάτι φυσικό, άλλωστε, αφού τότε το βελανιδόδασος αποτελούσε πλουτοπαραγωγική πηγή. Από τον Μεσαίωνα και ως τις αρχές του 20ού αιώνα, «το περίφημο βελανίδι του Δραγαμέστου» (Αστακού) χρησιμοποιήθηκε στη βυρσοδεψία, στη βαφική, στη ναυπηγική. Εξαγόταν στα βυρσοδεψεία της Βενετίας, αλλά και στη Βερόνα, στην Πάδοβα, στη Λομβαρδία, στη Μάλτα, στην Αγγλία και στην Πορτογαλία.
Διαχρονική ήταν η χρήση του δάσους στη βοσκή των κοπαδιών που έφερναν οι νομάδες κτηνοτρόφοι της Ηπείρου, εξ ου και τα πολλά «βλαχοχώρια» που δημιουργήθηκαν στην περιοχή. Καρποί και φύλλα της βελανιδιάς χρησιμοποιήθηκαν ως κοσμήματα.
Λαθροϋλοτομία και παράνομο εμπόριο καυσόξυλου
Όμως οι καιροί άλλαξαν, το δάσος έπαψε να θεωρείται παραγωγικό και εγκαταλείφθηκε στην τύχη του. Για τη σωτηρία του αγωνίζονται κυρίως ο «Σύλλογος Φίλων Βελανιδιάς και Περιβάλλοντος Αμαδρυάδα», ο «Φυσιολατρικός Αθλητικός Σύλλογος Παιώνια», πολλοί ακόμη τοπικοί σύλλογοι και πολίτες. Σύμφωνα μ’ αυτούς, «τη μεγαλύτερη απειλή για το δάσος αποτελεί η ανεξέλεγκτη, λαθροϋλοτομία και το παράνομο εμπόριο καυσόξυλου, εξ αιτίας του οποίου τα τελευταία χρόνια χιλιάδες βελανιδιές έχουν κοπεί». Αδιάψευστος μάρτυρας, οι κομμένοι κορμοί που βλέπουμε γύρω μας. Ακόμα, οι παράνομες εκχερσώσεις, η λαθροθηρία, η υπερβόσκηση και η ρύπανση. Και δεν είναι μόνο οι σωροί των σκουπιδιών που βλέπουμε γύρω μας. Όπως μας πληροφορούν οι ντόπιοι, τελευταία στην περιοχή Τσαπουρνιά επιχειρήθηκε αποθήκευση στερεών αποβλήτων για επεξεργασία. Μετά την άμεση αντίδραση των κατοίκων και των φορέων τους, η υπόθεση «πάγωσε» και εκκρεμεί.
Οικοτουρισμός, ενέργεια και… χρώματα
Οι τοπικοί φορείς έχουν καταθέσει πολλές προτάσεις αξιοποίησης του δάσους. Το πρώτο βήμα είναι η κήρυξή του σε προστατευόμενη περιοχή παράλληλα με τη σύνταξη μιας διαχειριστικής μελέτης, η οποία μπορεί να περιλαμβάνει:
? Οικοτουριστική ανάπτυξη με αξιοποίηση των μονοπατιών του για πεζοπορία, ποδηλασία, ιππασία, παρατήρηση σπάνιων πουλιών και ζώων.
? Χρησιμοποίηση του βελανιδιού στη βυρσοδεψία και στη βαφική, κάτι που επανέρχεται στο προσκήνιο από πολλές βιομηχανίες, λόγω της βλαπτικότητας που παρατηρείται στο περιβάλλον αλλά και στην υγεία των χρηστών από τη χρήση χημικών.
? Παραγωγή ενέργειας από βιομάζα.
Τέλος, έχουν καταθέσει πρόταση για μία ακόμα από τις αρχαίες χρήσεις του δάσους: ελεγχόμενη βοσκή για αυτόχθονες φυλές ζώων (προβάτων, χοίρων, βοοειδών). Είναι ακριβώς οι φυλές που μπορούν να αξιοποιούν όλα τα προϊόντα του δάσους, ακόμα και αυτά που θεωρούνται «για πέταμα», όπως έκαναν πάντα. Και είναι εκείνες που μπορούν να παράγουν προϊόντα ΠΟΠ, αλλά και πολύ ανώτερα βιολογικά.
Από τότε, αρκετές φορές επισκέφθηκα την Αιτωλοακαρνανία. Πάντα πήγαινα με την ελπίδα πως θα έχουν ξεκινήσει οι προσπάθειες για τη διάσωση του βελανιδοδάσους, πως θα βόσκουν πια εκεί «μικρές μονάδες αυτόχθονων ζώων», πως ολόκληρος ο τόπος θα γίνει ένας παράδεισος ήπιας ανάπτυξης, οικοτουρισμού και παραγωγής ποιοτικών προϊόντων. Όπως προτείνεται, κι όπως, βέβαια, του αξίζει.
Τα μοναδικά ελληνικά «Κάλεσα»
Πλησιάζοντας προς τη δυτική «έξοδο» του δάσους, βρισκόμαστε ξαφνικά σχεδόν περικυκλωμένοι από ένα κοπάδι πρόβατα που δεν μοιάζουν με κανένα απ’ όσα ξέραμε ως τώρα. Μικρόσωμα, «αθλητικά», ευκίνητα και με ύφος σαν να βρίσκονται τελείως «στο σπίτι τους». Είναι τα παλιά ντόπια πρόβατα που λέγονται «Κάλεσα» και «Τσιπουρίσια». Σύμφωνα με πληροφορία που μας έδωσαν οι ντόπιοι αλλά μας επιβεβαίωσαν και ειδικοί, δύο κιλά γάλα από αυτά φτιάχνουν ένα κιλό φέτα, την ώρα που από τις φυλές που έχουν έρθει από το εξωτερικό χρειάζονται έξι κιλά για την ίδια ποσότητα φέτας. Και να μη μιλήσουμε για τη νοστιμιά! Αιτία, η διαφορετική πυκνότητα του γάλακτος. Κι όμως, τα χαρισματικά αυτά ζώα ζουν περιφρονημένα στον τόπο τους, όπως η νεοελληνική ξενομανία μας επιτάσσει.
