Το βελανιδοδάσος Ξηρομέρου αποτελεί ένα μοναδικό στο είδος του οικοσύστημα το οποίο θεωρείται το μεγαλύτερο βελανιδοδάσος των βαλκανίων με έκταση πάνω από 100.000 στρέμματα. Περιστοιχίζει δωδεκα χωριά και περιλαμβάνει πολλά ξέφωτα. Το είδος που συναντάται στο δάσος είναι κυρίως η ήμερη βελανιδιά ή Δρυς η αιγίλωψ (Quercus ithaburensis Decaisne subsp. macrolepis syn. Quercus aegilops) της οικογένειας των φρυγιδών η οποία συναντάται κυρίως στην Ανατολική Μεσόγειο. Είναι φυτό αυτοφυές του βορείου ημισφαιρίου και ένα από τα δέκα είδη βελανιδιάς που έχουν περιγραφεί στην Ελλάδα ή ένα από τα 200 είδη διεθνώς. Η ήμερη βελανιδιά είναι δέντρο φυλλοβόλο θερμοξηρόβιο και φωτόφιλο. Επίσης θεωρείται βραδυφλεγές γεγονός που συντελεί στην επιβράδυνση των πυρκαγιών ενώ το ξύλο της δεν σαπίζει εύκολα. Το σημαντικότερο όλων, όμως, είναι ότι αντέχει την ξηρασία και απαιτεί λίγο νερό για την ανάπτυξή του. Μπορεί να φτάσει τα 15 μέτρα ύψος, με φύλλα ωοειδή και πριονωτά στα άκρα με δερματώδη υφή. Ο καρπός της ωριμάζει ανα διετία και συλλέγεται τους μήνες Σεπτέμβριο έως Νοέμβριο. Το εξωτερικό μέρος των καρπών ονομάζεται κύπελλο και περιέχει μεγάλο ποσοστό ταννίνης, η οποία χρησιμοποιείται στη βυρσοδεψία (δεψική ουσία) φαρμακευτική και βαφική. Το ποσοστό αυτό της τανίνης επειδή είναι μεγάλο αποτρέπει τα περισσότερα έντομα και μύκητες να την επισκεφτούν. Επίσης εξαιτίας του τανικού οξέος έχει παρατηρηθεί ότι η βρώση των καρπών από άλογα σε μεγάλες ποσότητες θεωρείται δηλητηριώδης. Η χλωρίδα του βελανιδάσους περιλαμβάνει πολλά είδη μεταξύ των οποίων ασφόδελους, μανιτάρια, παιώνιες ναρκίσσους κα. Μεταξύ συστάδων βελανιδιάς σχηματίζονται αιθρίες τα οποία χρησιμεύουν ως λιβάδια για τη βόσκηση ζώων. Είναι χαρακτηριστικό ότι επειδή η ανάπτυξη της βελανιδιάς είναι πολύ αργή με πρώτη καρποφορία τα 60 περίπου χρόνια, εκτιμάται ότι πολλές βαλανιδιές στο δάσος Ξηρομέρου φύτρωσαν πριν από 300 έως και 800 χρόνια!
Η σημασία του βελανιδοδάσους
Το δάσος από πανάρχαιες εποχές εκτός από άφθονη τροφή στα κοπάδια, παρείχε πολύτιμη, μοναδική δεψική και βαφική ύλη. Επίσης χρησιμοποιήθηκε στην ξυλουργική, στη ναυπηγική και για ξυλάνθρακες. Αναμφισβήτητα έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην ζωή των Ακαρνανίας για αιώνες. Το Ξηρόμερο ιδίως, με την ασφάλεια που παρέχουν τα δασωμένα και ορεινά βουνά του και τα απέναντι βενετοκρατούμενα νησιά, γίνεται ο τόπος συγκεντρώσεως των κλεφτών κατά την τουρκοκρατία. Αργότερα ο καρπός της βελανιδιάς αποτελούσε άριστη ζωοτροφή για την ανάπτυξη κτηνοτροφίας, ενώ επίσης χρησιμοποιήθηκε στη βυρσοδεψία, στη βαφική, στη ναυπηγική μέχρι και το 1970. Περίφημο ήταν το βελανίδι Δραγαμέστου (Αστακού) στη Βενετία, Μάλτα και Αγγλία. Το κράτος είχε χωρίσει το βελανιδοδάσος σε τεμάχια που αντιστοιχούσαν στα χωριά που περιστοίχιζε και μετά το μάζεμα των καπνών και των σιτηρών (περίπου το Σεπτέμβριο) με πολύ κόπο οι κάτοικοι των χωριών μάζευαν τα βελανίδια και τα δίνανε στους εμπόρους. Με τον τρόπο αυτό το βελανιδοδάσος για πολλές δεκαετίες παρείχε ένα οικονομικό βοήθημα στις φτωχές οικογένειες των χωριών. Σήμερα ο καρπός μένει ανεκμετάλλευτος αν και χώρες όπως η Τουρκία εξάγουν δεψικά εκχυλίσματα από το κύπελλο. Σημαντικός είναι ο ρόλος της βελανιδιάς και για το οικοσύστημα όχι μόνο επειδή φιλοξενεί μια ιδιαίτερη χλωρίδα και πανίδα αλλά και γιατί έχει κάποια χαρακτηριστικά όπως είναι η αργή απώλεια των φύλλων (από Σεπτέμβριο έως Ιανουάριο) που επιτρέπει την ομαλή αποικοδόμησή τους και τον ομαλό εμπλουτισμό της γης με θρεπτικά συστατικά. Επίσης ότι τα δέντρα της βελανιδιάς δεν καίγονται εύκολα δίνοντας ένα πλεονέκτημα στη διατήρησή του ανά τους αιώνες. Το ριζικό σύστημα του δέντρου εκτείνεται σε μεγάλη έκταση και σε μεγάλο βάθος συμβάλλοντας στην κατακράτηση των εδαφών, στον εμπλουτισμό της υπόγειας υδροφορίας και στη αποφυγή ανάπτυξης δέντρων πολύ κοντά το ένα με το άλλο επιτρέποντας την ανάπτυξη ενδιάμεσα θαμνώδους και ποώδους βλάστησης. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι πολύ σημαντικά για το υπέδαφος του Ξηρομέρου το οποίο είναι ιδιαίτερα πετρώδες.
Το μέλλον του βελανιδοδάσους
Τα τελευταία χρόνια το δάσος έχει εγκαταλειφθεί στην τύχη του με ανεξέλεγκτη και παράνομη υλοτομία, παράνομο εμπόριο καυσόξυλων, εκχερσώσεις, λαθροθηρία υπερβόσκηση, χωματερές και ρύπανση. Μόνη ελπίδα σωτηρίας φαίνεται να δίδεται όχι από τον κρατικό μηχανισμό αλλά από τη δημιουργία συλλόγων επαγρύπνησης για τη διατήρηση και αξιοποίησή του (Σύλλογος Φίλων Βελανιδιάς και Περιβάλλοντος Αμαδρυάδα, ο Φυσιολατρικός Αθλητικός Σύλλογος Παιώνια, καθώς και τοπικοί σύλλογοι). Προτείνεται οικοτουριστική ανάπτυξη με την αξιοποίηση μονοπατιών για πεζοπορία, ποδηλασία και ιππασία. Επίσης τα βελανίδια μπορούν να ξαναχρησιμοποιηθούν ως μέσο βιολογικό και ασφαλέστερο στην ανάπτυξη βιολογικής βαφικής και της βυρσοδεψίας . Το πιο σημαντικό από όλα όμως είναι ότι πρέπει να υπάρξει έγκαιρη κινητοποίηση για να ενταχθεί το δάσος σε κάποιο καθεστώς προστασίας είτε σε εθνικό είτε σε διεθνές επίπεδο και σε αυτή την κατεύθυνση θα πρέπει να συμβάλλουμε όλοι. Ενημερωνόμαστε, διαμαρτυρόμαστε, αντιστεκόμαστε.
